Donkere, multi-interpretabele en verbrokkelde werelden vol zintuiglijkheid, voortgedreven door universele thema's als liefde en dood. Zo zou je het universum van Peter Verhelst (°1962) in één mondvol kunnen samenvatten. Daarmee doe je zijn oeuvre natuurlijk geen recht. De schrijver gunt ons de kans om langdurig te verdwalen in zijn dichtbegroeide symbolenwouden.

Verhelst koestert poëtische zijsprongen en is gul met suggestiviteit. Precies daarom ben je als lezer vrij om eigen betekenissen toe te voegen aan zijn teksten. "Mensen zonder verbeelding hebben niks aan mijn boeken. Waarmee ik geen kritiek uit op die mensen. Geen verbeelding hebben, is niet erger dan blauwe ogen hebben. Maar mijn boeken zijn echt niet aan hen besteed", vertelde hij daarover onlangs in de Krant van West-Vlaanderen.

Verhelst profileerde zich het laatste decennium uitgesprokener als jeugdauteur (denk aan Het geheim van de keel van de nachtegaal), als gewaardeerd theaterregisseur en -auteur bij het NTG én als dichter. Daarbij ontpopte hij zich als een ware prijzenkaper met liefst driemaal de Herman de Coninckprijs, in 2017 nog voor Zing zing. Het proza van de voormalige Gouden Uilwinnaar stuit tegenwoordig op een iets gedempter onthaal.

In zijn laatste roman De kunst van het crashen (2015) verwerkte Verhelst een bijna-doodervaring, toen hij in 2013 met zijn Volvo op de E40 over de kop ging, Drie seconden lang had de schrijver een black-out, wonder boven wonder overleefde hij de crash. Met taal ging hij vervolgens op zoek naar die "scheur in de tijd" en naar de sensaties die het ongeval opriepen. "Ik heb de indruk dat mijn werk sindsdien 'lichter' geworden is", liet hij optekenen. Maar de werkelijkheid stak daar een stokje voor.

Op de ochtend van 18 november 2015 overlijdt plots de moeder van Verhelst. Hartaderbreuk, zo luidt de kille diagnose. 'Hartaderbreuk van de tijd die niet langer een geruststellende lijn vormt, maar die, onderhevig aan woede, rauw verdriet, verbijstering, herinneringen en gemis, aan het wervelen gaat', zo schrijft Verhelst in Voor het vergeten, de roman waarmee hij al die tegenstrijdige emoties poogt te dresseren.

Verhelst inventariseert de fatale gebeurtenis, het ongefilterde verdriet, de begrafenis. Maar ook de manier waarop zijn vader zich teweerstelt en zich voorneemt 'het beeld van zijn opgebaarde vrouw' te overschrijven met 'mooie herinneringen', 'alsof hij een insert-knop heeft'.

Toch regeert in deze roman niet de anekdotiek van de dood. Verhelst roept doorwrochte natuurbeelden op, put uit de klassieke mythologie en de Metamorfosen van Ovidius, weeft poëtische bespiegelingen over Luc Tuymans of Giorgio Morandi in of reflecteert over het wit in de kunst bij Kandinsky of Rauschenberg.

Het zijn omcirkelende strategieën om herinneringen op te graven. Alles leidt hem terug naar de moeder. Want als hij haar bezoekt in het lijkenhuis heeft ze al 'dat masker van het anonieme lichaam van een vreemdeling'. De angst slaat Verhelst om het hart, hij is het voorwerp van 'dwanghandelingen. Flashbacks zonder gezicht. Fragmentatie. Versplintering. Gevoelens van verlatenheid.' Elders is sprake - met een verwijzing naar Marcel Broodthaers - van 'geblindeerde, onleesbaar gemaakte herinneringen, teruggetrokken in traumaoorden.'

Monument

Als men hem vraagt zijn eigen verdriet te beschrijven, valt er een stilte. Maar dan komen ze eindelijk terug, de krachtige re-miniscenties aan die elegante en reislustige vrouw, de moeder die van haar huis 'een tombeau, een monument' maakte. 'Ik herinner me mijn moeder die schoolslag zwemt, een plechtige vorm van zwemmen, schrijden in het water, alsof ze haar kapsel ongeschonden van de ene kant van het zwembad naar de andere wil dragen.' Of er is haar eeuwige 'wolk haarlak'.

Net zoals bijvoorbeeld Zwerm is dit boek een grillig, zich bijna eindeloos vertakkend onderaards stelsel, waarin de roman als genre geregeld in vraag wordt gesteld. Verhelst spant 'nieuwe webdraden' om alles opnieuw van betekenis te voorzien. Droomflarden, associaties of gedichten, geaccidenteerde troosthandleidingen via Google Translate, theaterteksten... Alles passeert de revue. De schrijver tast in zwarte gaten en wil de vinger leggen op de 'absence', zoals een van zijn recente toneelstukken heet.

Ingenieus

Wie is die man met de spade? Waarom duiken edelherten op? Daar is natuurlijk de mythe van Actaeon die per ongeluk de godin van de jacht Diane naakt ziet baden en als straf verandert in een hert, om nadien door zijn eigen jachthonden verscheurd te worden. Maar het is ook Cyparissus' lievelingsdier. Bomen, traptreden, hout, takken, een gewei en een verstrengelde eik en linde die uit een park worden getild: het zijn stuk voor stuk motieven die Verhelst op ingenieuze maar soms al te dwingende manieren laat verwijzen naar zijn moeder.

Subtieler gaat hij te werk met het wit - het marmerwit van het dode aangezicht. Zo is er de associatie met de Zwitserse schrijver Robert Walser, die tijdens een bergwandeling overleed na een hartaderbreuk en ooit een verhaal schreef over een man die in de sneeuw overlijdt. Je moet uiteraard ook denken aan Han Kang, die een volledig boek aan het 'wit' wijdde.

Voor het vergeten ontleent zijn titel aan een recent gedicht van Verhelst (met de regel 'Zolang we niet vergeten, gaat niets verloren') en bevat hoogst hermetische passages, maar evengoed zeer heldere, aangrijpende en tedere observaties. Verhelst houdt de lezer voortdurend op zijn qui-vive want de tentakels van de smart spreiden zich ver uit. Vindt de schrijver soelaas in schoonheid? Ja, maar telkens met dat aspect van 'eindigheid': 'De illusie dat met elk smeltend sneeuwkristal schoonheid verloren gaat die nooit kan worden herhaald.'

Het is een zware, droeve taak die Verhelst zich in deze complexe roman opdraagt. Maar finaal komt er een keerpunt en lukt het hem om 'een snoer rond een leegte' te leggen.

De Bezige Bij, 354 p., 21,99 euro.

Verberg tekst

Mensen die in bomen veranderen, of in een hert, het klinkt niet ongewoon voor de lezer die vertrouwd is met de Metamorfosen van Ovidius. De Brugse theatermaker, dichter en prozaïst Peter Verhelst is vertrouwd met die verhalen, en heeft er in zijn eigen werk - fysiek, sprookjesachtig en beeldend − al menig hedendaagse variant van getoond.

Na het plotselinge overlijden van zijn moeder, niet lang geleden, zo suggereert zijn nieuwe boek Voor het vergeten, een compendium van alle genres die Verhelst beoefent, moest hij vaststellen dat hij even geen verbinding met de wereld kon maken. De schok was te groot. Zoals zijn moeder door een hartaderbreuk was getroffen, zo waren de zoon de wapens uit handen geslagen waarmee hij zich normaliter kon handhaven.

Aan de hand van voorbeelden uit mythen, andere literatuur, schilderkunst en fotografie laat de schrijver zien wat hij doet om zich 'weer verbonden te voelen − of op zijn minst minder verlaten'. Hij maakt er veel werk van om een begrip als de metafoor uit te leggen, die het bekende door associaties in contact brengt met een andere wereld, zodat je uit ingesleten manieren van denken kunt treden. Bij uitstek geschikt, zou je zeggen, voor iemand die door iets schokkends met stomheid geslagen is.

Voor het vergeten is niet een boek over de dode moeder in de trant van Olifanten op een web (1997) van Mensje van Keulen, Uitdorsten (2003) van A.F.Th. van der Heijden of Sprakeloos (2009) van Tom Lanoye. Van Verhelsts moeder komen we niet veel méér te weten dan dat ze kwistig was met haarlak, graag bij het raam zat tot de zon onder was en werd gecremeerd omdat ze bang was om gekist te worden.

Waar het de zoon en schrijver veeleer om te doen is, is het abrupte van de dood bestrijden: door middel van woorden kun je iets uiterst traag laten verdwijnen, waardoor je het vangt en tegelijk los kunt laten. In zijn gedichten, veruit het sterkste onderdeel van dit boek, zeggen zijn beelden alles: 'Eén voor één vallen de bladeren van de ginkgo biloba./ Straks heeft een enorm, goudgeel, cirkelvormig boek/ zich om de stam heen gelegd.// Herhalen de vissen met hun onophoudelijke/ hapbewegingen de woorden die na de winter/ uit het boek zullen zijn verdwenen?'

Toelichting overbodig. Toch verstrekt Verhelst die in zijn proza, inbegrepen uitvoerige verwijzingen naar overbekende verhalen over Orpheus ('de man die Eurydice uit de onderwereld ging halen', o ja joh, en lukte dat soms niet?), de schrijver Robert Walser die van sneeuw hield en op een wandeling in de sneeuw stierf ('en als een kameleon neemt hij de kleur aan van wat hij schrijft', pfff) en de schilder Caravaggio (die drie jaar op Malta zat, waarheen Verhelst en zijn vrouw een keer op vakantie gingen, wie niet?).

In zijn gedichten gaat hij echter niet op de hurken, en hangt hij ook niet de kunstkenner uit; snijd ze uit hun protserige lijst, en je houdt een mooie dichtbundel over.

***

De Bezige Bij; 352 pagina's; € 21,99.

Verberg tekst

Moedertaal. In dat ene woord zitten de twee dingen die Peter Verhelst lyrisch bezingt en bevraagt in zijn nieuwe roman `Voor het vergeten', een literair monument voor zijn moeder, die op 18 november 2015 aan een hartaderbreuk overleed. Aan moederboeken geen gebrek in de recente Nederlandstalige literatuur: Adriaan van Dis ging in `Ik kom terug' de confrontatie aan met de vrouw die hem vormde, Tom Lanoye schreef in `Sprakeloos' over de afasie die zijn moeder trof, Arnon Grunberg had het in `Moedervlekken' over een zorgbehoevende mama die heel wat trekken van de zijne vertoonde en Erwin Mortier verzamelde in `Gestameld liedboek' herinneringen aan zijn dementerende moeder. Dat schrijvers hun vak weleens gebruiken om aan maternale rouwverwerking te doen, is in de wereldliteratuur echter niets nieuws. De Franse intellectueel Roland Barthes begon in 1977 op de dag na het overlijden van zijn moeder een rouwdagboek bij te houden dat postuum werd gepubliceerd. Filosofe Simone de Beauvoir beschreef iets meer dan tien jaar daarvoor de laatste dagen van haar zieke moeder in `Een zachte dood', en de Amerikaanse beatdichter Allen Ginsberg hieuw eind jaren 50 met `Kaddish' een monumentale poëtische grafsteen uit zijn verdriet om het overlijden van zijn moeder. Verhelsts `Voor het vergeten' situeert zich ergens tussen Ginsbergs brute dichterlijke kracht en de filosofische bespiegelingen van Barthes. Al was het maar omdat de voormalige Gouden Uilwinnaar één van de weinige Vlaamse schrijvers is die nog de onbeschaamde ambitie hebben om het begrip `roman' wat op te rekken. Verhelst ziet het als `een netwerk van metaforen en tekstvormen' dat gebruikmaakt `van alle mogelijke genres, zowel fictie als non-fictie. Hybride. Zoals het leven zelf.' Daarom duiken in deze ode aan een vrouw die `nooit echt iets over zichzelf verteld heeft', ook Ovidius' `Metamorfosen', hoefafdrukken van edelherten en analyses van schilderijen van Luc Tuymans en Caspar David Friedrich op. Het resultaat is een kluwen waarin de lezer ­ inderdaad, zoals in het leven zelf ­ eigenhandig op zoek moet naar verbanden en betekenis. `Gesprekken tussen kunstwerk en toeschouwer zijn per definitie uitwisselingen van misverstanden,' aldus de schrijver. Verhelst lezen is zoeken en tegelijkertijd bese en dat goede literatuur net om dat zoeken draait. Al drijft de schrijver het ook weleens te ver. De door Google Translate gejaagde passages uit rouwverwerkingshandleidingen hadden niet gehoeven, zijn theorieën over metaforen bevatten geen wereldschokkende inzichten en sommige beschrijvingen van kunstwerken zullen vast gretig geciteerd worden in de volgende monografie van de betre ende artiest, maar blijven te veel aan de oppervlakte om de reeds verdwaalde lezer als leidraad te kunnen dienen. Gelukkig heeft Verhelst de muren van het labyrint waarin hij die lezer achterlaat zo volgekalkt met troostende zinnen dat een uitgang vinden een volstrekte bijzaak wordt. De auteur die voor zijn poëzie al driemaal met de Herman de Coninckprijs bekroond werd, speelt met klanken, woorden, variaties en herhalingen. Alleen al de korte, zinnelijke intermezzo's over het edelhert zijn reden genoeg om `Voor het vergeten' flink hoog op je leeslijst te zetten. In heerlijke zinnen spreekt ­ en komt ­ Verhelst zichzelf soms tegen, en in de meest beklijvende passages creëert hij de ontroerende cadans van een zacht gefluisterde dodenzang. Om zo eclectisch, en soms zo hermetisch, te durven schrijven als Verhelst het in `Voor het vergeten' doet, moet de liefde voor zijn moeder minstens even groot geweest zijn als het vertrouwen in zijn eigen kunnen. In een roman die geen roman wil zijn, van een postmodernist die geen postmodernist wil zijn, levert Peter Verhelst datgene waar hij zelf 374 pagina's lang zo naarstig naar zoekt: troost door schoonheid.

Verberg tekst

De auteur (1962) probeert het overlijden van zijn moeder en de dood in het algemeen te begrijpen. Het is geen chronologisch verhaal van zijn moeder in de context van zijn jeugd en zijn volwassenheid. Maar een zoeken naar de betekenis van het leven en het zich verzetten tegen het verdriet en het vergeten. Hij gebruikt hiervoor voorbeelden van verhalen uit de mythologie, andere literatuur, schilderkunst en poëzie om uit te drukken wat met woorden onmogelijk is. Met metaforen geeft hij datgene aan waarover je niet kunt spreken, maar wat wel allerlei associaties heeft naar andere lagen: metaforen zijn de dans en de muziek van de taal. Het verhaal is opgebouwd uit korte delen, fragmenten en gedichten, die verbonden worden door het moment van overlijden van de moeder en de dagen erna. Je wordt als lezer gegrepen door het mooie, diep doorvoelde en beeldende taalgebruik. Het is een boek om af en toe opnieuw te lezen, zoals een dichtbundel. Longlist Libris Literatuur Prijs 2019.